შესაძლებელია ომი სიძულვილის გარეშე? რა თქმა უნდა, არა. შესაძლებელია სიძულვილი საუბრის გარეშე? დიახ, ხანდახან. შესაძლებელია ომი სიძულვილის ენის გარეშე? ცხადია, არა.

ომი უკრაინაში - რუსული აგრესიის შედეგად გამოწვეული რუსეთ-უკრაინის სამხედრო კონფლიქტი აღმოსავლეთ უკრაინაში გრძელდება 2014 წლიდან. ამ ომის განსაკუთრებული თავისებურება არის ის, რომ ეს ხდება არა მხოლოდ საბრძოლო ველზე, რაკეტების სატყორცნი დანადგარებითა და ნაღმტყორცნებით, არამედ იმავე მოცულობით - სატელევიზიო ეკრანებზე, ინტერნეტით, რადიოთი.

რუსეთ-უკრაინის კონფლიქტი ალბათ ჰიბრიდული ომის კლასიკური მაგალითი გახდება - ტრადიციული სამხედრო მოქმედებების, ტერორისტული თავდასხმებისა და ინფორმაციული აგრესიის ერთობლიობა, როგორიცაა ყალბი ნიუსები, დაჰაკვა და მასობრივი პროპაგანდისტული კამპანიები. ჰიბრიდული ომის სამხედრო და ინფორმაციული ელემენტები ერთმანეთთან მჭიდრო კავშირშია: მასმედიასა და სოციალურ ქსელებში პროპაგანდა და ყალბი ნიუსები არა მხოლოდ ქმნის „იდეოლოგიურ პლატფორმას“ ომისთვის, წარსულის სამხედრო კონფლიქტების მსგავსად. დღესდღეობით ისინი ქმნიან მსოფლიოს დამახინჯებულ სურათს, სადაც ყალბი ფაქტები განასხვავდებიან რეალობისგან და რეალური ფაქტებიც კი სრულიად არასწორ კონტექსტებში არის გადმოცემული. მსოფლიოს ასეთი სურათი შეიქმნა იმისთვის, რომ სამხედრო აგრესია წარმოაჩინოს, როგორც რაღაც აბსოლუტურად გარდაუვალი.

მაგრამ ჰიბრიდული ომის ერთ-ერთი მთავარი მახასიათებელია სიძულვილის ენის გაჯერება საზოგადოებრივ გამოყენებაში.

სიძულვილის ენა საჯარო დისკურსში არის სუპერძალა და იარაღი. ის, ჩვეულებრივ, შეზღუდულია, მაგრამ აქვს საოცარი ეფექტი, როდესაც მოულოდნელად ხდება „ოფიციალურად დაშვებული“, როგორღაც ლეგიტიმირდება სახელმწიფო ახალი ამბების სააგენტოების, მაღალი დონის მედიების, პარლამენტისა და სხვა პოლიტიკური თუ საზოგადოებრივი ორგანოების შეტყობინებებში გამოყენებით. სიძულვილის ენის ლეგიტიმაცია, როგორც წესი, აჩვენებს სახელმწიფოში ავტორიტარული ტენდენციების ზრდას; ის ავტორიტარული ძალაუფლების განმტკიცების ერთ-ერთი ინსტრუმენტია: აგრესიული საზოგადოება ყოველთვის მანიპულირებადი საზოგადოებაა.

სიძულვილის ენა რუსულ-უკრაინულ ურთიერთობებში (ადრე საკმაოდ ხშირი იყო ე.წ. „ნაცრისფერ ზონებში“, ე.ი. სოციალური ქსელებში, ინტერნეტ-ფორუმებსა და მარგინალურ პუბლიკაციებში) მასობრივად გამოიყენებოდა 2013-2014 წლებში კიევში, მაიდანის საპროტესტო აქციების დროს და უფრო გავრცელდა ყირიმის რუსული ანექსიისა და უკრაინულ-რუსეთის ომის დაწყების შემდეგ.

რუსეთის სახელმწიფოს მიერ კონტროლირებული მედია მაშინ გადავიდა პოლიტკორექტულობის ყველა ზღვარს. სიძულვილის ენა მათ გზავნილებში კლასიკური ფორმით გამოჩნდა: როგორც პოლიტიკური და ისტორიული ტერმინებისა და ემოციურად დატვირთული ლექსიკის ბოროტად გამოყენება, სხვებზე თავდასხმისა და მათი შეურაცხყოფის მიზნით. მაგალითად, ტერმინი „ფაშისტები“ ჯერ კიდევ რუსული პროპაგანდის მიერ გამოიყენებოდა სამოქალაქო მომიტინგეების აღსანიშნავად, მაიდანზე 2013-2014 წლებში; „ჯალათები“ ეხება უკრაინის შეიარაღებულ ძალებსა და უკრაინული ბატალიონების მოხალისე წევრებს, რომლებიც იბრძვიან აღმოსავლეთ უკრაინაში. „კიევის ხუნტა“ აღწერს დემოკრატიულად არჩეულ პრეზიდენტ პოროშენკოს და მის კაბინეტს და ა.შ.

უკრაინის საზოგადოებრივ სფეროში და მასმედიაში სიტუაცია არ არის უკეთესი, თუმცა უკრაინული პოლიტიკური სიძულვილის ენის ბუნება საკმაოდ რეაქტიულია, ვიდრე პროაქტიული. ამრიგად, უკიდურესად ამბივალენტური ტერმინი „ტერორისტები“ შეიძლება ჩაითვალოს ზემოთ ჩამოთვლილი „ჯალათების“ სარკისებურ გამოსახულებად: ეს ტერმინი გამოიყენება აღმოსავლეთ უკრაინაში პრორუსული სეპარატისტებისა და იქ რეგულარულად მებრძოლი რუსი ჯარების აღსანიშნავად. ამასთან, „ტერორიზმი“ მკაცრი იურიდიული ტერმინია და ასეთი საქმიანობა უნდა იყოს ლეგალურად დამტკიცებული, წინააღმდეგ შემთხვევაში, ეს ტერმინი იძენს სიძულვილის ენის თვისებებს. მიუხედავად ამისა, ფორმულირება „ანტიტერორისტული ოპერაცია“ ბოლო დრომდე, ოფიციალურად გამოიყენებოდა ქვეყნის აღმოსავლეთ რეგიონებში უკრაინული სამხედრო კამპანიის აღსანიშნავად. ეს ფაქტი გვიჩვენებს, რომ უკრაინელი ოფიციალური პირები  ბოროტად იყენებენ და ერთმანეთში ურევენ პოლიტიკურ და კრიმინალურ ტერმინებს, ტვირთავენ ემოციით, რათა საზოგადოებაში მაღალი ტემპერატურა შენარჩუნდეს: ეს არის რუსული ტაქტიკის ზუსტი ასახვა თავისი „ფაშისტებით“ და „ხუნტებით“.

შეურაცხმყოფელი ტერმინი „ვატნიკ“, რომელიც სიტყვა-სიტყვით ნიშნავს „დალიანდაგებულ ქურთუკს“, მაგრამ მეტაფორულად ეხება პირს, რომელსაც აქვს პრორუსული მისწრაფებები, უნდა დარჩეს „ნაცრისფერ ზონაში“, მაგრამ, სამწუხაროდ, პოპულარულია უკრაინული მასმედიისა და საჯარო პირების პირად მესიჯებში, ერთგვარად „შერბილებული“ ისეთი ფორმულირებებით, როგორიცაა „ეგრეთ წოდებული“ და მსგავსი ტერმინები, რაც მიუღებელია განსაკუთრებით საჯარო სფეროში.

აღსანიშნავია, რომ პირები, რომლებიც გაბედავენ ასეთი ლექსიკის სიძულვილის ენად შერაცხვას და გააკრიტიკებენ მის საჯარო გამოყენებას - გამოცდილი უკრაინელი ჟურნალისტის ნასტია სტანკოს მსგავასად (2015 წელი) - დაუყოვნებლივ თვითონ ხდებიან სიძულვილის ენის სამიზნენი, ხოლო მათი კრიტიკა აღქმულია მტრისადმი ერთგულების გამოცხადებად. საერთო სოციალური დამოკიდებულების თანახმად (რაც, თავის მხრივ, სიძულვილის ენის ზემოხსენებული ოფიციალური ლეგიტიმაციის შედეგია) გარკვეული აგრესიული ტერმინების გამოყენებაზე უარის თქმაც ავტომატურად განიხილება, როგორც გარკვეული პოლიტიკური პოზიციის დეკლარაცია.

სამწუხაროდ, უკრაინულმა მედიამ და ხელისუფლებამ ვერ შეძლეს „კონტრ-სიტყვის შექმნა“ ECRI- ს ტერმინოლოგიაში (რასიზმისა და შეუწყნარებლობის წინააღმდეგ ევროპულ კომისიაში)[1], ე.ი. ენა ჭეშმარიტების დასამტკიცებლად, მანიპულაციური და შეურაცხმყოფელი დისკურსისგან განსხვავებით. ამის ნაცვლად, ისინი ჩვეულებრივ იმეორებენ აგრესიული რუსული პროპაგანდის ფორმულირებებს უარყოფითი ნიშნით. ყველა, ვინც იყენებს სიძულვილის ენას, რჩება სუსტის პოზიციაში, მაგრამ უკრაინულ ვითარებაში ჩნდება დამატებითი პრობლემა: თითქმის შეუძლებელია მძლავრ, რუსულ პროპაგანდისტულ მანქანას ებრძოლო თავისივე მეთოდებით.

ასევე, არსებობს პოლიტიკური სიძულვილის ენის უკუმხარე, განსაკუთრებით კონფლიქტების დროს: ეს არის „თაყვანისცემის ენა“. თანაბრად სქემატური, შავი და თეთრი, პრიმიტიული და ბრუტალური, გმირული დისკურსი არსებითად აგებულია მტრის ხატზე. ფრაზები, როგორებიცაა „ჩვენი გმირები“, „უკრაინელი გმირები“, ხშირად გვხვდება ტელევიზიაში ან რადიო ამბებში, ომის კადრებში. უკრაინაში გმირობის ახალი მძლავრი ტალღა უკავშირდება მაიდანის და რუსეთ-უკრაინის ომის მსხვერპლთ; იგი გახდა სიძულვილის ენის ლეგიტიმაციის დამატებითი ძლიერი ფაქტორი, როგორც მკვლელის, აგრესორის ან „მოღალატის“ ლექსიკური სურათი. ეს სურათი უკიდურესად განზოგადებული და განუსაზღვრელია, განსაკუთრებით იმ სიტუაციაში, როდესაც მაიდანზე ჩადენილი დანაშაულების გამოძიება დაუსრულებელია, (ჩვენ ჯერ კიდევ არ ვიცით პოლიციის სპეციალური განყოფილების ჯარისკაცების უმრავლესობის სახელები, რომლებიც მომიტინგეებს ესროდნენ) და სად არიან წინა ხაზზე მყოფი მკვლელები, რომელთა ვინაობა, როგორც წესი, ანონიმურია. „თაყვანისცემის ენა“ აქტიურად ვრცელდება, განსაკუთრებით მემარჯვენე პარტიებისა და ორგანიზაციების მიერ, უკრაინის უმაღლესი ხელისუფლების ეგიდით. მათ მიერ შექმნილი მტრის ხატი, როგორც მათი გმირობის პრაქტიკის აუცილებელი საპირისპირო მხარე, მოიცავს არა მხოლოდ სეპარატისტებს („ტერორისტებს“) და პრორუსულ მოსახლეობას („ვატნიკებს“), არამედ მემარცხენეებს, ლიბერალურ აქტივისტებს, LGBTQI პირებს და ა.შ. სიძულვილის კამპანიები ზოგჯერ ძალიან აგრესიულ ფორმებს იძენს: თავდასხმები საზოგადოებრივ დისკუსიებზე, გამოფენებზე, ინტერნეტ-საიტების დაჰაკვა, პირადი მუქარა და ცემა.

სამწუხაროდ, სიძულვილის ენის პრობლემა ამჟამად, უკრაინაში ოფიციალურ დღის წესრიგში არ დგას. 2017 წელს, ცნობილმა კამპანიამ უკრაინაში გარკვეული რუსული საიტები დაბლოკა და ამით პატარა რაღაც გაკეთდა სიძულვილის ენასთან მიმართებით. ხელისუფლების ორი ძირითადი არგუმენტი ბევრად უფრო პრაგმატული იყო: 1) რუსული კომპანიების შემოსავლების შეწყვეტა უკრაინაში ინტერნეტ-რეკლამებიდან და 2) უკრაინის მოქალაქეების პირადი მონაცემების დაცვა რუსული საიდუმლო სამსახურებისაგან. მესამე და ბოლო არგუმენტი ეხებოდა რუსეთის აგრესიულ პროპაგანდას, რომელიც გავრცელდა ზოგიერთი აკრძალული ინტერნეტ-რესურსით.

პირველი მნიშვნელოვანი კითხვა, უკრაინაში პოლიტიკური სიძულვილის ენასთან დაკავშირებით, ეხება იმ ინსტრუმენტების რადიკალურობის დონეს, რომლებიც გამოიყენება  პრობლემის მოსაგვარებლად. არის თუ არა „მინიმალური რეგულირების“ პრინციპი (დაფუძნებული სიტყვის თავისუფლებაზე, როგორც ურღვევ ღირებულებაზე და „სოციალური თვითრეგულირების“ გზით შემდგომი დიალოგის წახალისება) გამოყენებადი სამხედრო კონფლიქტის ვითარებაში? სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ამართლებს საზოგადოებაში პოლიტიკური სიძულვილის უკიდურეს დონეს გამოხატვის თავისუფლების ნაწილობრივი შეზღუდვა, რათა შეიქმნას დროებითი დემარკაციის ხაზი კონფლიქტის მხარეებს შორის? განსაკუთრებით ჰიბრიდული ომის პირობებში, რომელიც არღვევს ზღვარს კერძოსა და პოლიტიკურს შორის: ბევრი ინტერნეტ-ბოტი, რომლებიც აქტიურად ავრცელებენ სიძულვილის ენას ინტერნეტში, თითქოს კერძო პირები არიან, როდესაც სინამდვილეში მოქმედებენ გარკვეული პოლიტიკური ალგორითმებით.

მეორე საკითხი არანაკლებ მნიშვნელოვანი და მგრძნობიარეა: ვინ შეძლებს მოგვცეს გარანტია, რომ სიძულვილის ენის საწინააღმდეგო კამპანია (რაც უნდა იყოს) ჩატარდება ყოვლისმომცველი და ბალანსირებული გზით - თუ გავითვალისწინებთ უკრაინის ხელისუფლების უზარმაზარ ტოლერანტობას, „პროუკრაინული“ - შეურაცხმყოფელი სიტყვის საზოგადოებრივ გამოყენებასთან მიმართებით?

მე მჯერა, რომ ორივე კითხვა არ არის რიტორიკული და შეიძლება მოგვარდეს უკრაინის ხელისუფლების, სამოქალაქო საზოგადოებისა და ექსპერტი საზოგადოებების დიალოგში.