* * *

ვარშავა. აღმოსავლეთის სადგურის „საბვეი“. გარეთ ვზივარ ყავით, ვეწევი და ველოდები. პირველი მე ჩამოვფრინდი. დანარჩენები გზაში არიან. „ვოთსაფი“ წკაპუნობს. ერთი ჯერ კიდევ აეროპორტშია, მეორე − ტაქსიში, მესამე -− მატარებელში. სურათებით ვიცნობთ ერთმანეთს. „პენუკრაინამ“ ელექტრონული კატალოგი გამოგვიგზავნა. ჯერ ფრაუკიე (დღემდე ვფიქრობ:  „სწორად გამოვთქვამ?“) მოდის, შორიდანვე მცნობს. კარლესი გაუბედავად მიახლოვდება, მიღიმის: „კატუნა?..“ ბოლოს კაროლინი მოდის. „ბირკერნშტოკიან“ ფეხს გადმოყოფს ტაქსიდან: „მონ დიე! კელ ტღაფიკ!“

ხელმის მატარებელი ექვსის ნახევარზე გადის.

* * *

კატალონიური პენი ერთ-ერთი უძველესია მსოფლიოში, 1922 წელს დაფუძნდა. კულტურის ცენტრის ბოლო სართული ეკავა ბარსელონის ცენტრში. 1939-იდან ესპანეთში „პენის“ ადგილი აღარაა; ფრანკოს რეჟიმმა მისი ოფისი ლიტერატურის მთავარ ცენზორს დაუთმო ბინად. ასე მოაჯდა კულტურას მომთვინიერებელი, 34 წლით. 1973-ში, ფრანკოს რეჟიმის დამხობის შემდეგ, კატალონიური „პენი“ შინ დაბრუნდა და ცენზორის ყოფილი ბინა ისევ „პენის“ შტაბად იქცა. კარლესი მეუბნება, ცენზორის სამზარეულოში დგას ჩემი სამუშაო მაგიდა და იმის მაცივრის ადგილზე ქსეროქსის აპარატი მიდგასო.

ფრაუკიე ჰოლანდიელია. ბავშვობიდან ჟურნალისტობა უნდოდა, სკოლის დამთავრებისთანავე თურქეთში წავიდა რეპორტიორად, 17 წელი გაატარა იქ, ყველაზე ცხელ წერტილებში მუშაობდა, თურქეთშიც და სხვა მუსლიმანურ ქვეყნებშიც. თურქზე გათხოვდა, შვილი გააჩინა, მერე დაშორდა. 50 წლისა დაბრუნდა ამსტერდამში და უნივერსიტეტში ჩააბარა. უნივერსიტეტის დამთავრების შემდეგ დისერტაციის წერაც დაიწყო, მაგრამ შუა გზაში გადაიფიქრა და სადოქტორო ნაშრომი რომანად გადააკეთა. ასე გამოვიდა მისი პირველი რომანი, „მერალი“.  ძალიან დაკვირვებულია, ენამახვილი, რაღაცნაირად, ჟურნალისტურად, მომცელავად პირდაპირი.

კაროლინი ფრანგია. პოეტია და სკოლაში ასწავლის. ბევრს ეწევა, მიყვება, რომ საფრანგეთის „პენს“ არც ფული აქვს და არც ოფისი. კიევის მატარებელში შფოთავს, მოწევა უნდა. საქმეს ვჩარხავ გამცილებელთან, ჯანდაბას, ტამბურში მოწიეთო, მეუბნება უკრაინელი გოგო და პირზე საჩვენებელ თითს იფარებს. კაროლინს კუპეში ვაკითხავ, წამოდი-მეთქი და სიგარეტს ვაჩვენებ. წამოხტება: „კატუნაააა’! აი ლავ იუ! სეტ ანბილივაბალ!“ კაროლინის ინგლისურში ფრანგული მეტია, მაგრამ რაღაცნაირად, მაინც ინგლისურია. „ო-ლალა! კატუნაააა, სი ნოზ ეწუდიონ პუვე ნუ ვუაღ!“ ხითხითებს კაროლინი და თვალს მიკრავს. დავიტანჯეო, მიყვება, ფრანგულად „პენკლუბი“ გვქვია და არტიკლით რომ ამბობენ, „ლე პენ კლაბ“, ხალხი იზაფრება, ლეპენის ფანკლუბი ვგონივართო! „მონ ძი! ტეღიბლ, ტეღიბლ! პე-ტუ იმაჟინე?!!“ თვალებს ატრიალებს. ნაწერში მაინც ვცდილობ ამ ნონსენსის გამოსწორებას, ვითხოვ, რომ P.E.N. დაწერონ, მაგრამ გამოთქმას რას მოვუხერხებო? ყველა დანარჩენთან ერთად ეს უაზრო პრობლემაც გვაქვსო!  

* * *

ხელმის სადგური. ღამე. სუპერმარკეტში ნაყიდი ლუდი. ბაქანი. დაღლილი სახეები. კაცები - ძალიან ცოტა. ქალები. ბავშვები. კიევამდე 12 საათია.

გამცილებელმა გოგომ ინგლისური არ იცის. ჩაი ჩამოაქვს სადგამიანი ჭიქებით. ხელებით გვანიშნებს, საიდან ხართო. ვეუბნებით სათითაოდ. მე გახარებული მიყურებს. „ტბილისი?“ „ტბილისი.“ არ ვიცი, რა ვუთხრა. „სლავა უკრაინი“, ვეუბნები. „ჰეროიამ სლავა“, მპასუხობს და გადის. ვაგონის კართან მორბენალი სტრიქონი ტრიალებს. ქალაქების ჩამონათვალია, რომლებსაც გავივლით (გაუჩერებლად) და ასე მთავრდება: „მატარებელში აკრძალულია დალევა და რუსული სიმღერების მოსმენა.“

ტამბურში ადამიანები ერთმანეთს ელაპარაკებიან, ამბებს ჰყვებიან. ევგენია, გაკრეჭილი, ტატუებიანი გოგო, ბერლინში, „ფრანკენ ბარში“ მუშაობს. მაგარი ადგილია, თუ ბერლინში მოხვდები, შემომიარეო. ტანია, რომელიც შვედეთშია გათხოვილი, პირველად ბრუნდება სახლში ომის დაწყების შემდეგ. ერთიანობის, თანაგრძნობის, სოლიდარობის, გაზიარების სურვილის, ამბების მოყოლის და მოსმენის წყურვილის, გულაჩუყებისა და ჩახუტების მატარებელია ეს. სიყვარულის მატარებელი. პირველად ამ ვაგონის ტამბურში ვხვდები, რომ ომში მყოფ ქვეყანაში ვარ. ომი რაღაცნაირად აყვარებს ადამიანებს ერთმანეთს. უცხოების ჩახუტებას ანდომებს.

* * *

კიევს ულამაზესი სარკინიგზო სადგური აქვს. ბაქანზე გვხვდებიან „პენუკრაინის“ თანამშრომლები. ტატიანა, ალისა, მაქსიმი. ძალიან ახალგაზრდები არიან, ლამაზები. ბაქანზე მოხუცი ქალი დგას ყვავილებით, ბავშვთან ერთად, აცრემლებულ თვალებს აცეცებს, ვიღაცას ეძებს. ჩემ წინ უშველებელთაიგულიანი, კიკინიანი გოგო მორბის. უკან ვიხედები. ბაქანზე მაღალი, ფორმიანი ბიჭი დგას და უცინის. გოგო შეახტება. ბიჭი ნელა დებს ზურგჩანთას, რომ კარგად მოეხვიოს. ხმას არ იღებენ. ЗСУ. ყვითელი სამკაპი. კიევის სადგურში ფოტოების გადაღება არ შეიძლება. დიდხანს ვუყურებ. თვალებით უნდა შევინახო ეს სადგური, ეს შეხვედრები. თვალებში უნდა ჩავიტოვო, ხარბად, დიდხანს, სამუდამოდ.

* * *

გარეთ თეთრი მინივენი გველოდება. „პენუკრაინის“ სლოგანი აწერია ლურჯად: „წერე, რომ გადარჩე.“ ყველანი ვამბობთ ამ სიტყვას − „გადარჩენა“, მაგრამ უკრაინაში სულ სხვანაირად ჟღერს. სხვა რამეს ნიშნავს: იმას, რასაც მართლა ნიშნავს.

უსაფრთხოების ინსტრუქცია ოცდაორი გვერდია. საჰაერო განგაშის აპლიკაცია ჩამოვტვირთე. დღეში რამდენჯერმე ირთვება. ხანდახან ღამითაც. სისხლი მეყინება ამ სირენის ხმაზე. ეკრანს დავყურებ: „ჩადით თავშესაფარში!“ როცა უკრაინელებთან ერთად ვართ, ამოწმებენ, რა ტიპის განგაშია. თუ ბალისტიკური შეტევაა, ყველაფერი უნდა შევწყვიტოთ და თავშესაფარში ჩავიდეთ, თუ „ჩვეულებრივი“, შეგვიძლია, მშვიდად ვიყოთ. საქმეს ვაგრძელებთ. არ ვაზუსტებ, როგორია „ჩვეულებრივი“ განგაში. აქაურებმა იციან. ვენდობი.

* * *

დღეს „ვიშივანკის“ ეროვნული დღეა. ოფისში ყველას ნაქარგი პერანგი აცვია. ქუჩაშიც. ძალიან ლამაზები არიან უკრაინელები და ეს „ვიშივანკა“ ხომ სასწაულად უხდება ყველას. ბავშვებს ჰგვანან. დიდი საბავშვო ბაღის ზეიმს ჰგავს კიევი დღეს. უამრავ ადამიანს ვხვდებით, ვუყვებით, გვიყვებიან. ვგრძნობ, რომ მე რაღაცნაირად, განსაკუთრებულად მევლებიან თავს, მანებივრებენ. ყველას ყველაზე მეტად საქართველო აინტერესებს. ხომ იცი, თქვენთან ვართო, მეუბნებიან და მეხუტებიან. ეს რანაირი ხალხია. რანაირი ხალხია ეს, ღმერთო?!

* * *

ძალიან საინტერესო შეხვედრები გვაქვს კიევის ოფისში. ტიმოთი გარტონ ეში თავისუფლების მოწყვლადობაზე ლაპარაკობს, იმაზე, თუ რამხელა შეცდომა და სიბრიყვე იყო ფიქრი, რომ მსოფლიოს უდიდესი იმპერია აღდგომას არ მოისურვებდა; იმაზე, როგორ ვერ შეაფასა დასავლეთმა სათანადოდ 2008-ში საქართველოში მომხდარი, საიდანაც დაიწყო რეალურად ის, რაშიც ახლა ვართ. ახალგაზრდებს ვხვდებით არასამთავრობო ორგანიზაციებიდან, ომის დანაშაულებზე გვიყვებიან; მეგობრები ვიქტორია ამელინას იგონებენ, მწერალს, რომელიც შარშან კრემატორსკში დაიღუპა, როცა რუსებმა ხალხით სავსე კაფე დაბომბეს ქალაქის ცენტრში; ბავშვებზე ჰყვებიან, რომლებიც უკვე წამოიზარდნენ და რომელთა ერთადერთი რეალობა ომია, რომლებსაც ომის გარდა ჯერ არაფერი უნახავთ და არ იციან, როგორია მშვიდობა. მრცხვენია, რომ ამაზე აქამდე არ მიფიქრია.

ერთ რამეს ვამჩნევ: პრეზენტაციებზე, დისკუსიებში, შეხვედრებზე უკრაინელები არ ამბობენ:  „მე“.  ამბობენ „ჩვენ“. მხოლოდ „ჩვენ“. „ჩვენი“. „ჩვენთვის“. ვხვდები, რომ ეს რაღაც ახალია, იმ ახალი იდენტობის ნაწილია, რაც ომის დაწყების დღიდან გაუჩნდათ, იმ ერთობისა და სოლიდარობის ნაშობია ეს „ჩვენ“, რომელსაც ალბათ მხოლოდ ომი აჩენს. ნეტავ თვითონ თუ ამჩნევენ ამას? ამ უნებლიე მრავლობით რიცხვში, ამ კოლექტიურ იდენტობაში არის რაღაც ძალიან მნიშვნელოვანი და გულისგამგლეჯი, რაზეც კითხვის დასმა არ შეიძლება.

ყირიმელ თათარ მწერალს შეგვახვედრეს; თავიანთ ენაზე, კულტურაზე, მის შენარჩუნებაზე და ამასთან - ყირიმელების უკრაინულ იდენტობაზე ყვება. კატალონიელი იდეას აწვდის, ცალკე „პენცენტრი“ შეგიძლიათ, დაარეგისტრიროთ, ხომ იცით, „პენი“ ენას ეფუძნება და არა სახელმწიფოს, თუ ცალკე იქნებით, ცალკე მოიპოვებთ დაფინანსებასო. მინდა, ვუჯიკო: ეს გულანთებული ბიჭი სწორედ ყირიმის უკრაინულობაზე გვიყვება, ყირიმის უნიკალურ იდენტობაზე, მაგრამ საერთო უკრაინულ თვითაღქმაზე. რა ცალკე პენცენტრი, რის ცალკე პროექტები? თავაზიანად უღიმის კატალონიელს: „არა, ჩვენთვის სწორედ უკრაინის პენცენტრის ნაწილად დარჩენაა მნიშვნელოვანი...“

* * *

ბუჩა. ირპინი. ბოროდიანკა. იაჰიდნე.

ეს სახელები ამოტვიფრულივით გვქონდა გონებაში ჩაჭედილი 2022 წლის გაზაფხულზე. ახლა აქ ვარ და იმ დღეებზე, იმ ღამეებზე ვფიქრობ, გაგიჟებულები რომ ვსქროლავდით ფეისბუქს, ვქექავდით ტელეგრამს, google earth-ით ვათვალიერებდით ბრძოლის ადგილებს. საბავშვო ბაღის იმ სარდაფში ვარ ახლა, სადაც მთელი სოფელი ჰყავდათ რუსებს გამომწყვდეული. მახსოვს, ტელეფონჩაბღუჯულს მეძინებოდა ხოლმე და მალევე გიჟივით მეღვიძებოდა, დანაშაულის გრძნობით. ათი დღით ადრე, 13 თებერვალს, მამა გარდაიცვალა და ომის დაწყებამ მისი სიკვდილის ტკივილიც გამიმძაფრა და დანაშაულის გრძნობაც, რომ მამას ვერაფრით ვუშველე. მახსოვს, როგორ მახრჩობდა უმწეობის გამო ბრაზი.

ახლა ამ სარდაფში ვდგავარ და ივანს ველაპარაკები, ბაღის ზედამხედველს, რომელიც თავის შვილებთან და შვილიშვილებთან ერთად იჯდა აქ იმ 27 დღის განმავლობაში; რომელმაც უყურა, როგორ იშლებოდნენ ჭკუიდან და კვდებოდნენ მისი თანასოფლელები, ნათესავები, მეგობრები, მეზობლები. მინდა, ვუთხრა, რომ მამას მაგონებს. ამდენი რამ მაქვს სათქმელი, მე კი მხოლოდ ეს მინდა, ვუთხრა. „სლავა უკრაინი!“ ვეუბნები ბოლოს. „ჰეროიამ  სლავა“, თვალები ეცრემლება. „პერემოგა,“ ვეუბნები. „პერემოგა,“ მეუბნება.

კედლებზე რიცხვები წერია. ყველა ოთახის კარის ჩარჩოზე მიწერილია, რამდენი უფროსი და რამდენი ბავშვია ოთახში: „35 / 8, 136 / 34 , 37 /9“. ითვლიდნენ ერთმანეთს. ითვლიდნენ ბავშვებს. წერდნენ დღეებს. 3-დან 31 მარტამდე. 31 მარტთან წარწერაა: „ჩვენები მოვიდნენ“.

„ჩვენს სახელებს ვწერდით კედლებზე, როცა ჩვენები მოვიდოდნენ, ის მაინც რომ გაეგოთ, ვინ ვიყავით აქ... მერე ჩუტყვავილამ იფეთქა. ბავშვები ქავილისგან ჭკუიდან გადადიოდნენ, წყურვილის, შიმშილის, მაღალი სიცხის, უჰაერობისგან დღე და ღამე ტიროდნენ და გვეშინოდა, რუსები არ გაღიზიანებულიყვნენ, არ დაეხოცათ... დღეებს კი ვწერდით კედელზე, მაგრამ ვარაუდით. დღეს და ღამეს ვეღარ ვარჩევდით. მერე ზოგი გაგიჟდა“. შიმშილის, წყურვილის, უჰაერობის, უძილობისგან ზოგიერთს ჰალუცინაციები დასწყებია. ივანი ამბობს, გაგიჟდნენ, ბოდავდნენ, შვილებს ვეღარ ცნობდნენო. მეხუთე დღეს პირველი მოკვდა. მერე მეორე, მერე მესამე. თერთმეტი ადამიანი მოუკვდათ თვალწინ იმ სარდაფში. რამდენიმე რუსებმა მოკლეს, ზევით. „მკვდრებს აქ ვაწყობდით, ერთმანეთზე, ბავშვების საწოლების გვერდით. დამარხვას არ გვანებებდნენ.“

 „...ერთხელ „კომსომოლსკაია პრავდა“ ჩამოგვიყარეს სარდაფში, გვიყვიროდნენ, კიევი და ყველა დიდი ქალაქი ავიღეთ, ზელენსკიმ კაპიტულაცია გამოაცხადა, უკრაინის საქმე წასულიაო. არ გვჯეროდა, მართალი რომ ყოფილიყო, სამხედრო ნაწილების შემოსვლის ხმას ხომ გავიგებდით, ან თვითონ წავიდოდნენ სადმე, აქ რატომ ისხდებოდნენ...“

იმ „კამსამოლსკაია პრავდას“ ნომრები ახლაც აქ ყრია, ყველა ოთახში. „მე ქართველი ვარ“, ვეუბნები ივანს და ვეხუტები. უკვირს, უხარია და ისევ ეტირება. „ვიცი, რომ არც თქვენ გიდგათ კარგი დრო. ხომ იცი, თქვენთან ვართ.“ მეტირება. ომში მყოფი ქვეყნის შვილი, ჯოჯოხეთგამოვლილი კაცი მეუბნება, თქვენთან ვართო. ჯოჯოხეთგამოვლილი კაცი მამხნევებს.

„თუ მკითხავენ, რა არის ომი, ვეტყვი, რომ სახელებია“ − წერს უკრაინელი პოეტი, მაქსიმ კრივცოვი, რომელიც წელს, 7 იანვარს მოკლეს ფრონტზე. 33 წლის იყო. ყველა ომი სახელებისგან შედგება. ეს ომიც სახელებია. წამებაა, სიკვდილია, და მაინც იმედია, რომელიც იმ ადამიანში ცოცხლობს, რომელიც ფიქრობს, რომ ვერ გადარჩება, მაგრამ ჯიუტად უნდა, თავისი სახელი დატოვოს კედელზე, გააგებინოს მათ, ვინც ოდესმე (ალბათ არა, აუცილებლად) მოაკითხავს, რომ აქ იყო, რომ აქ მოკვდა; გააგებინოს თავისიანს, თუნდაც მკვდარმა, ვინ იყო, რა ერქვა. არავინ იცის, ასეთ ჯოჯოხეთში რატომ არის ეს მნიშვნელოვანი, მაგრამ არის. ალბათ იმიტომ, რომ სახელი ყველაფერია. სახელი არა მარტო იმას ამბობს, ვინ ხარ, არამედ იმასაც, ვისი ხარ, ვისიანი ხარ, ვის უყვარხარ, ვინ გიყვარს. გააგებინო შენიანს, რომ მოკვდი, ალბათ ისევე მნიშვნელოვანია, როგორც იმის შეტყობინება, რომ გადარჩი.

მინდა, ვუთხრა ივანს, რომ არასოდეს დამავიწყდება და ისევ საშინლად მინდა, ვუთხრა, რომ მამაჩემს ჰგავს. არ ვეუბნები და ამ უთქმელობას ალბათ ისევე ვერ დავივიწყებ, როგორც იმას, რაც მამაჩემს არ ვუთხარი, როცა საავადმყოფოში მივიყვანე; როცა ბოლო შანსი გავუშვი ხელიდან, რამე მეთქვა მისთვის. 

* * *

ბოროდიანკას ცენტრში ტარას შევჩენკოს შუბლგახვრეტილი ძეგლი დგას. ქალაქი რომ აიღეს, რუსებმა ავტომატის ჯერი მიუშვეს შევჩენკოს თავში. ასე, დაცხრილული დარჩება ეს ძეგლი. უკრაინელები არ  დაივიწყებენ, არ შეალამაზებენ იმას, რაც აქ მოხდა. გარს ვუვლი ძეგლს. მზიანი დღეა. გამჭოლ ნახვრეტში მზე ისე ჩანს, თითქოს თავში ენთოს სინათლე. თითქოს მზე უნთია თავში.

* * *

84 წლის ლუბოვ პანჩენკო, უკრაინის ნამდვილი ეროვნული სიმბოლო, საბჭოთა დროიდან უკრაინული იდენტობისთვის მებრძოლი ქალი, აქ დაიღუპა, ბუჩაში, ამ სახლში. ბუჩას ალყის დროს ერთი თვე იყო გამოკეტილი საკუთარ ბინაში და მარტო, შიმშილით, წყურვილით, წამებით მოკვდა. ჩვენი დროის წამებულთა სახლია ბუჩა.

* * *

კი, თავისუფლება ფაქიზია. ძალიან ძნელად მოიპოვება და ადვილად იკარგება. კი, ისეც ხდება, რომ ის, ვინც გიყვარს - განა მოგიკლან, ეგ ამასთან არაფერია - მკვდარიც კი არ დაგამარხვინონ. კი, ისეც ხდება, რომ სიკვდილის კი არ გეშინოდეს, არამედ იმის, რომ ვინც გიყვარს, იმას ვერ გააგებინო, რომ მოკვდი. ამის თავიდან აცილება ალბათ შეუძლებელია, მაგრამ თუ მაინც, როგორმე მაინც, არის შესაძლებელი, მხოლოდ მეხსიერებით, მხოლოდ არდავიწყებით. ამიტომ ამბობენ უკრაინელი მწერლები, რომ უნდა წერო იმისთვის, რომ იარსებო; უნდა წერო იმისთვის, რომ გადარჩე.