ჯერაც არ ვიცი, არის თუ არა წერა ჩემთვის პოლიტიკური აქტი. ერთი მხრივ, არის, მაგრამ, მეორე მხრივ, ამაზე მეტიცაა. აი, ის კი დანამდვილებით შემიძლია, გითხრათ, რომ როგორც ვკითხულობთ ამა თუ იმ მწერალს, რა ადგილსაც მივაკუთვნებთ მას ლიტერატურის ისტორიაში, სწორედაც პოლიტიკური არჩევანია – წაკითხვა ყოველთვის პოლიტიკური ფენომენია. 

ამაზე ამ რამდენიმე თვეში დავფიქრდი, როცა ეკატერინე გაბაშვილის ერთ მოთხრობაზე მომიხდა მუშაობა და რეცეფციის ისტორიის გასაცნობად ეროვნულ ბიბლიოთეკაში წავედი.

როგორ ვკითხულობდით ეკატერინე გაბაშვილს საბჭოთა ეპოქაში? როგორ კითხულობდნენ მას მისი თანამედროვენი და როგორ ვკითხულობთ ახლა?

თქვენი არ ვიცი, ჩემს ცხოვრებაში კი ეკატერინე გაბაშვილი ისე შემოვიდა, როგორც საბავშვო მწერალი. დავაზუსტებ – როგორც დიდად არაფრით გამორჩეული საბავშვო მწერალი. მახსოვს, როგორ ვღელავდი „მაგდანას ლურჯას“ კითხვისას, როგორ მეშინოდა, რომ სახედარს წაართმევდნენ და როგორი შვებით ამოვისუნთქე, როცა მომდევნო გვერდზე ქვეთავის სათაური წავიკითხე – „ლურჯა დაიბრუნეს“. ამ მძაფრი განცდების მიუხედავად, სურვილი არ გამჩენია, მისი სხვა მოთხრობებიც წამეკითხა.

სტუდენტობისას გავიგე, რომ თურმე ეკატერინე გაბაშვილი მხოლოდ საბავშვო მწერალი არ ყოფილა. მეტიც, ის მხოლოდ მწერალი არ ყოფილა - პედაგოგი იყო, განსაკუთრებით, ქალთა განათლებისა და უფლებების საკითხები აღელვებდა, ბევრს წერდა ამაზე და ბევრს იბრძოდა ამისთვის. კიდევ უფრო მოგვიანებით, როცა უკვე სამაგისტრო ნაშრომის თემაზე ვფიქრობდი, ისევ მივუბრუნდი ეკატერინე გაბაშვილს. ამჯერად, ფემინისტი ავტორი და მოაზროვნე აღმოვაჩინე – მამაცი, შეუპოვარი, უკომპრომისო. 

კი მაგრამ, ეს ყველაფერი აქამდე რატომ არ ვიცოდი? როგორ მოხდა, რომ ეკატერინე გაბაშვილი სკოლაში მხოლოდ როგორც საბავშვო მწერალი, ისე ისწავლებოდა? 

იმიტომ, რომ მისი შემოქმედების მეორე მხარე თავიდანვე უმნიშვნელოდ მიიჩნიეს. თავად ეკატერინე გადმოგვცემს, ილიამ რომ ურჩია, გლეხებზე წერე, მათ პრობლემებზე, სხვა თემები საშენო არ არისო. შემდეგ კიტა აბაშიძე გამოაქვეყნებს წიგნს „ეტიუდები XIX საუკუნის ქართული ლიტერატურის ისტორიიდან“. იქ არ მოხვდება არც ერთი მწერალი ქალი. თუმცა ეკატერინე გაბაშვილთან დაკავშირებით ავტორი, როგორც ჩანს, მცირედ უხერხულობას იგრძნობს და დასძენს, რომ მას ლიტერატურის ისტორიის შეთხზვა კი არ განუზრახავს, არამედ მხოლოდ იმ მწერალთა შემოქმედების განხილვა, რომელთაც რაიმე ახალს დაუდეს საფუძველი. ეკატერინე გაბაშვილს კი არავითარი სიახლე არ შემოუტანია – ისიც და სოფრომ მგალობლიშვილიც „ილია ჭავჭავაძის სკოლას ეკუთვნიან, ხოლო თუ აქა-იქ მათ ნაწარმოებში გამოსჭვივის ახალი ელემენტები ნეორომანტიზმისა – იმდენად, რამდენადაც ეს ილიას ნაწარმოებშიაც ჩანს („კაკო ყაჩაღი,“ „გლახის ნაამბობი“ და სხვ.).

ამრიგად, გადაწყვეტილია: მეცხრამეტე საუკუნის ქართული ლიტერატურის კანონში მხოლოდ მამაკაცების ადგილია ანუ მხოლოდ „დიადთა“, როგორც ელენ სიკსუ იტყოდა.

ამის საპირისპიროდ, ეკატერინე გაბაშვილის საბავშვო მოთხრობები მის სიცოცხლეშივე იქცა სასწავლო მასალად – იაკობ გოგებაშვილმა რამდენიმე მოთხრობა „ბუნების კარში“ შეიტანა. ეს ტენდენცია მოგვიანებითაც გაგრძელდა. აი, რას აღნიშნავს ინეზა კიკნაძე თავის 1982 წელს გამოცემულ ნაშრომში „ეკატერინე გაბაშვილის თხზულებათა ენა და სტილი“: „90-იანი წლებიდან მოყოლებული ჩვენს დრომდე მოქმედი სახელმძღვანელოებისა და პროგრამების შემოწმებამ გვაჩვენა, რომ ეკ. გაბაშვილის 30-ზე მეტი თხზულების გაცნობასა და შესწავლას ავალებდა ახალგაზრდობას ჩვენი სკოლა.“ (გვ. 11).

რა ხდება შემდეგ?

პოლიტიკური რეჟიმი იცვლება. იცვლება ისიც, როგორ ვკითხულობთ ეკატერინე გაბაშვილს – თუ ის აქამდე მხოლოდ რეალისტი იყო, ილიას მემკვიდრე, ახლა „ხალხოსანი“ მწერალი ხდება. თუკი ინეზა კიკნაძეს ვერწმუნებით, ხალხოსან მწერლად ეკატერინე გაბაშვილი პირველად მიხეილ ზანდუკელს მიუჩნევია (იხ. მისი იმავე ნაშრომის გვ. 9). მას შემდეგ ამავე აზრს იმეორებს აბსოლუტურად ყველა მკვლევარი 2023 წლამდე: გიორგი თავზიშვილი (1963 წელს გამოცემული მონოგრაფია „ეკატერინე გაბაშვილი“, გამომცემლობა „ნაკადული“), იოსებ ბოცვაძე (1976 წელს გამოცემული კრიტიკული წერილების კრებული „პრესა და მწერლობა“, გამომცემლობა „განათლება“), ერემია ქარელიშვილი (თუმცა იგი ეკატერინე გაბაშვილს უფრო მეტად რეალისტ მწერლად მიიჩნევს, ვიდრე ხალხოსნად - იხ. მისი მონოგრაფია „ეკატერინე გაბაშვილი,“ 1980), ნესტან ღამბაშიძე (იხ. მისი დისერტაცია „ქალთა ლიტერატურულ-პუბლიცისტური მოღვაწეობა XIX საუკუნეში, 2020). ეს აზრი მეორდება პერიოდიკასა და ბიოგრაფიულ გამოცემებშიც: ნახეთ, მაგალითად, თამარ ერისთავის წერილი ეკატერინე გაბაშვილზე საბავშვო ლიტერატურის ალმანახის მეორე ნომერში (2007, რედაქტორი მარიამ წიკლაური) და ნინო გაგოშვილის წერილი ეკატერინე გაბაშვილზე წიგნში „ქართველი მწერლები: ბიოგრაფიები, ხელნაწერები, ფოტოები“ (2016, ლიტერატურის მუზეუმის გამოცემა). 

რეცეფციის ამ ისტორიაში არის ერთი თავისებურება: მეოცე საუკუნის ბოლოს მოღვაწე მარქსისტი ლიტერატურათმცოდნეები ქალის საკითხზე ამახვილებენ ყურადღებას. აი, რას წერს გიორგი თავზიშვილი: „მეცხრამეტე საუკუნის  მწერალთა შორის  ეკატერინე გაბაშვილი იყო ერთი პირველთაგანი, რომელიც მხურვალედ იცავდა ქალ-ვაჟთა სოციალურ თანასწორობას და ხმა აიმაღლა ქალის თვითშეგნებისა და რწმენის თავისუფლების დასაცავად, მისი ნამდვილი, საღი განცდების პატივსაცემად. არაერთი სურათი დაგვიხატა ახალგაზრდა გლეხი ქალის წმინდა გრძნობათა ჩახშობისა.“ (გვ. 34) ამ შენიშვნის ბოლო ფრაზას აშკარად ეტყობა ეპოქის ძალდატანება და თავზიშვილის მთავარი სათქმელიც ისაა, რომ ეკატერინე გაბაშვილი ძლიერ ქალებად მხოლოდ არისტოკრატ ქალებს წარმოაჩენს, გლეხი ქალები მის მოთხრობებში პასიურები არიან, მათი პროტესტიც პასიურია. ამრიგად, თავზიშვილის მტკიცებით, მწერალი არ აღვივებს რევოლუციურ სულისკვეთებას, საკმარისად მძაფრად არ გვაჩვენებს კლასობრივ კონფლიქტს. თუმცა ეს იდეოლოგიური პოზიცია მკვლევარს ხელს არ უშლის, ხაზი გაუსვას შემოქმედი ქალის რეპრეზენტაციას ეკატერინე გაბაშვილის ტექსტებში და იმას, რომ მწერალი ძველ, დრომოჭმულ ტრადიციებს ებრძვის, რომელთა გამოც ქალი იჩაგრება. 

კიდე უფრო შორს მიდის ერემია ქარელიშვილი – ის პირდაპირ იყენებს სიტყვას „პატრიარქალური“: „იშვიათი გაბედულებითა და გულისხმიერებით გამოესარჩლა იგი [ეკატერინე გაბაშვილი - ნ.ა] ქალს – შეებრძოლა პატრიარქალურ ტრადიციებსა და რელიგიურ ცრუმორწმუნეობას, რომლებიც საზოგადოებაში ქალის როლს ამცირებდნენ.“ (გვ. 68, ხაზი ჩემია - ნ.ა.).

ერემია ქარელიშვილის შემდეგ ეკატერინე გაბაშვილის მოთხრობების ფემინისტურ აქცენტებზე მსჯელობა ქართულ ლიტერატურათმცოდნეობაში წყდება. რჩება მხოლოდ ორი თეზისი: 1. რომ გაბაშვილი რეალისტი და ხალხოსანი მწერალია; 2. რომ მან დაამკვიდრა ქართულ ლიტერატურაში მცირე მოთხრობა, როგორც ჟანრი. ეს უკანასკნელი შენიშვნა, ალბათ, დამეთანხმებით, ძალზე საყურადღებოა, მაგრამ მას არავინ არსად ასაბუთებს. რატომ?

ლიტერატურის იდეოლოგიზება ყველაზე მარტივია და აუცილებელიცაა, თუკი პოლიტიკური რეჟიმი ტოტალიტარულია. შესაბამისად, აუცილებელია ამ დარგის შემსწავლელი დისციპლინის იდეოლოგიზებაც – მისი პოლიტიკურ ინსტრუმენტად ქცევა. ამ იდეოლოგიზებამ საცეცები იმდენად ღრმად გაიდგა, რომ ახლაც კი, როცა უკვე 30 წელზე მეტია, დამოუკიდებელი ქვეყანა ვართ, ჩვენს აკადემიურ სივრცეში და, ნაწილობრივ, მის გარეთაც, ეკატერინე გაბაშვილი კვლავ მარქსისტული პერსპექტივიდან იკითხება. თუმცა ეს პერსპექტივაც ნაკლულია, რადგან კომუნისტური რეჟიმის მიერ ნაკარნახევი წაკითხვა პატრიარქალური სისტემის მიერ ნაკარნახევმა წაკითხვამ ჩაანაცვლა: მართალია, აღარ გვაინტერესებს კლასობრივი ბრძოლა, მაგრამ გაბაშვილი მაინც ხალხოსანი მწერალია, ქალები კი, როდის იყო თამარის და წმინდა ნინოს ქვეყანაში იჩაგრებოდნენ?! და რომც იჩაგრებოდნენ, ლიტერატურას რა ხელი აქვს ფემინიზმსა და გენდერთან? ლიტერატურა ხომ ესთეტიკური ფენომენია – ფორმასა და გამომსახველობაზე უნდა ვიმსჯელოთ. ამ პერსპექტივიდან ეკატერინე გაბაშვილი, ბუნებრივია, დრომოჭმული და უმნიშვნელო მწერალია. 

მაგრამ ეს პერსპექტივა უკვე იცვლება: ზემოთ 2023 წელი შემთხვევით არ მიხსენებია – 2023 წელს ილიას უნივერსიტეტის გამომცემლობამ დასტამბა სალომე პატარიძის ნაშრომი „დრო, სივრცე და სქესი ქართველი ქალების შემოქმედებასა და პირად წერილებში“. ამ ძალზე საყურადღებო წიგნში განხილულია ეკატერინე გაბაშვილის, ანასტასია ერისთავ-ხოშტარიას, ლიდია მეგრელიძის, საფო მგელაძის, მარიამ გარიყულისა და ბაბილინა ხოსიტაშვილის ტექსტები ფემინისტური ლიტერატურათმცოდნეობის პერსპექტივიდან. ავტორი აკვირდება დროის, სივრცისა და სქესის ურთიერთმიმართებას, აგრეთვე იმას, როგორ აგებენ ქალი პერსონაჟები თავიანთ იდენტობას და რა მნიშვნელობა აქვს ტექსტში მათ ხმას:

„მაგდანა, რომელიც შვილებთან ლურჯასთან ერთად ბრუნდება სასამართლო პროცესიდან, იმის რეპრეზენტაციაა, რომ ქალის ხმა წარმოადგენს წინააღმდეგობრივ ძალას ტექსტში, რაც მაგდანას იდენტობის შენარჩუნებაზე მეტყველებს, რადგან ის თავად ლაპარაკობს საკუთარი თავის შესახებ და ლაპარაკის აქტი სოციო-ლინგვისტური თვალსაზრისით არის სრულყოფილი, ე.ი. მაგდანას გზავნილი ადრესატის (სასამართლო, საზოგადოება) მიერ აღქმული იყო.“ (გვ. 76).

ასე რომ, ნებისმიერი სისტემა, რომელიც რაიმე ნიშნით შეიძლება დევნიდეს მწერალს, ასევე აკონტროლებს, ზღუდავს და განსაზღვრავს მის წაკითხვასაც. მწერალი ქალების შემთხვევაში, ეს სისტემა, უწინარესად, პატრიარქალური სამყაროა. ეკატერინე გაბაშვილი არაა მივიწყებული მწერალი – მას მუდამ კითხულობდნენ, მაგრამ ნამდვილად ესმოდათ კი მისი ხმა? 

ამ ხმის გაგება დღეს ყველაზე მეტად გვჭირდება.